صنعت سیمان در حالی طی یک دهه گذشته تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله نوسانات ارزی، قیمت‌گذاری دستوری، رقابت منفی، عدم توسعه اقتصادی، وضع تعرفه و محدودیت از طرف همسایگان و بازپرداخت تسهیلات ارزی، یکی از پرچالش‌ترین دوره‌های فعالیت خود را شاهد بود که شرکت‌های فعال در این حوزه تنها برای ادامه حیات خود اقدام به تولید و فروش کردند. در این میان بیشتر شرکت‌های تولیدی، هلدینگ‌های سیمانی و فعالان بازار سرمایه تنها راه کوتاه کردن دست دلالان از این صنعت را عرضه سیمان در بورس کالا می‌دانند. هرچند در مقابل این تئوری مخالفان سرسختی هم دارد. در این راستا پایگاه خبری بازار سرمایه با تهیه گزارشی درباره میزان تولید، مصرف داخلی و صادرات سیمان و کلینکر طی ۷ سال گذشته به بررسی مشکلات و چالش‌های پیش رو صنعت سیمان پرداخته است. صنعت سیمان به‌عنوان یکی از صنایع استراتژیک و پیش‌نیاز توسعه اقتصادی طی دهه‌های اخیر فراز و نشیب بسیاری را تجربه کرده است. این در حالی است که پیش از دهه ۱۳۸۰ و اوایل دهه ۱۳۹۰ فزونی تقاضا بر عرضه موجب شد تا فضای دلالی و بازار سیاه گسترش یابد. اما برای بررسی شرایط امروز این بازار باید نگاهی دقیق به روند تولید و تامین نیاز داخلی در این صنعت داشته باشیم. امروزه مصرف سیمان در نقش نهاده‌ ساختمانی و عمرانی می‌تواند به‌عنوان یکی از شاخص‌های پیشرفت کشورها در‌نظر گرفته شود. در کشور ایران حدود ۷۶ شرکت تولیدکننده در حوزه سیمان و کلینکر با ظرفیت اسمی حدود ۸۸ میلیون تن وجود دارد. ایران با تولید ۶۰ میلیون تن سیمان در سال ۲۰۲۰، در رتبه هفتم تولید در جهان قرار دارد. رکود در ساخت‌وساز داخلی و کاهش بودجه عمرانی دولت و محدودیت‌های به ‌وجود آمده در صادرات باعث شد ایران نتواند از بخش عمده‌ای از ظرفیت تولید سیمان خود استفاده کند. با این حال، پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید‌ به دلیل تکمیل کارخانجات در دست احداث تا پایان سال ۱۴۰۱ به بیش از ۹۰ میلیون تن افزون شود. فراز و نشیب در یک دهه اخیر از سال ۱۳۸۴ سیمان وارد فهرست کالاها و خدمات سبد حمایتی شد و به این ترتیب شاهد آغاز قیمت‌گذاری دستوری محصولات این صنعت بودیم. با توجه به حجم بالای تقاضای داخلی سیمان برای مصرف در پروژه‌های ساختمانی و عمرانی و افزایش درآمدهای ارزی دولت، درخواست مجوز تاسیس یا توسعه کارخانه‌های سیمان در نقاط مختلف کشور ایجاد شد. تاسیس و راه‌اندازی کارخانه سیمان به طور متوسط ۳ تا ۵ سال زمان نیاز دارد. براساس برنامه راهبردی توسعه صنعت سیمان، چشم‌انداز کسب جایگاه سوم جهان با تولید سالانه ۱۲۰ میلیون تن به عنوان رتبه اول ظرفیت تولید در منطقه و صادرات جهانی با عرضه ۳۲ میلیون تن سیمان به کشورهای منطقه در سال ۱۴۰۴ و توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت هدف‌گذاری شده است؛ سیاست‌گذاری نادرستی که وضعیت توسعه اقتصادی کشور، منطقه، ناوگان حمل‌ونقل و سایر عوامل نتوانست موجب تعدیل آن شود. به طور کلی، سرانه مصرف سیمان در هر کشور رابطه مستقیم با نرخ رشد اقتصادی آن کشور دارد و در ایران، نبود رشد اقتصادی متناسب با اهداف از پیش تعیین‌شده موجب شد این صنعت با مازاد عرضه همراه شود.میزان تولید سیمان در سال ۲۰۲۰ برابر با ۴.۱۰۰ میلیون تن بوده و از سال ۲۰۱۸ در همین حجم ثابت مانده است. چین به‌تنهایی برابر با ۲.۲۰۰ میلیون تن معادل ۵۳ درصد سیمان تولیدی سال ۲۰۲۰ را تولید کرده است. پس از چین، کشور هند با اختلاف بسیار چشمگیر ۳۴۰ میلیون تن سیمان تولید کرده است.  تولید سیمان در ایران در سال ۲۰۲۰ مشابه سال ۲۰۱۹ بوده و به میزان ۶۰ میلیون تن بوده است. آنچه در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۰ بیش از حد رخ می‌کند، افزایش تولید ۱۶ درصدی ترکیه نسبت به سال قبل خود و رسیدن به مرز ۶۶ میلیون تن است که البته این افزایش پس از روند نزولی ایجاد‌شده از سال ۲۰۱۸ رخ داده است. ترکیه با این افزایش به رتبه ۶ در سال ۲۰۲۰ رسید که به‌عنوان یک همسایه هم‌مرز ایران، تهدیدی بر سر راه برخی از بازارهای مصرف صادراتی کشور است. گفتنی است، ظرفیت اسمی تولید سیمان کشور ترکیه بیش از ۹۰ میلیون تن در سال است.مواد اولیه صنعت سیمان را سنگ آهک، سنگ گچ، سنگ سیلیس، سنگ آهن، سنگ آلوویوم، خاک مارل، پوزولان، سرباره و… تشکیل می‌دهند. دسترسی به منابع معدنی غنی برای سال‌های آینده جهت تولید، یکی از موارد بااهمیت در کارخانه‌های سیمان است. تمام مواد اولیه صنعت سیمان از داخل کشور تهیه و تامین می‌شود. برای تولید هر تن سیمان به طور متوسط ۱۰۵ مترمکعب گاز طبیعی و ۱۱۰ کیلووات برق مصرف می‌شود. کاهش ظرفیت تولید کارخانجات و تعداد بالای نیروی کار در این شرکت‌ها موجب شده سهم حقوق و دستمزد بخش زیادی از هزینه‌های تولید سیمان را به خود اختصاص دهد. افزایش نرخ پاکت سیمان طی سال‌های اخیر نیز موجب افزایش بهای تمام‌شده تولید شده است. در صنعت سیمان دو نوع پاکت کاغذی و PP (پلی‌پروپیلن) استفاده می‌شود که ماده اولیه هر دو نوع پاکت با افزایش چند برابری همراه بوده است. قطع گاز و برق در زمستان و سوخت‌ جایگزین هر‌ سال‌ در فصل زمستان همزمان با برودت هوا، گاز شرکت‌های سیمانی قطع می‌شود. در زمستان سال گذشته برق تعدادی از کارخانه‌های سیمان نیز قطع شد. با توجه به مصرف بالا و قطعی برق در فصل تابستان، پیش‌بینی می‌شود عملکرد شرکت‌ها با محدودیت همراه شود. البته کارخانه‌های سیمانی در بحث مصرف برق به نحوی عمل می‌کنند که در ساعات اوج بار مصرف کمتری داشته باشند و در طرح ذخیره عملیاتی از توانیر و برق منطقه‌ای پاداش دریافت کند. بیشتر شرکت‌های سیمانی با تدابیر از پیش تعیین‌شده اثرات قطع گاز بر عملیات شرکت را کنترل می‌کنند. اغلب شرکت‌های سیمانی اورهال یا تعمیرات اساسی را به این زمان موکول می‌کنند. از طرفی، تقاضای سیمان در نقاط سردسیر در فصل سرما نیز با کاهش همراه است. همچنین شرکت‌ها از پیش، تولیدات کلینکر خود را افزایش داده و دپوی کافی کلینکر را در نظر می‌گیرند. مازوت همواره به‌عنوان سوخت جایگزین در این صنعت مطرح است. اغلب کارخانه‌ها مخازن ذخیره مازوت را در زمان تاسیس درنظر می‌گیرند اما نرخ خرید مازوت از شرکت ملی‌ پخش، زمان تسویه، آلودگی ناشی از مصرف مازوت و هزینه بالای حمل از پالایشگاه و… همواره مورد مناقشه بوده‌ که این موضوع تمایل مصرف مازوت در شرکت‌ها را کاهش داده است. کوره دوار کارخانه‌های سیمانی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های تولید کلینکر است. رصد لحظه‌ای دمای بالای ۱۳۰۰ درجه سانتی‌گراد کوره دوار، یکی از الزامات اساسی مدیریت تولید است. به طور معمول طول کوره ۵۰ تا ۱۰۰ متر و قطر آن به اندازه ۳ تا ۶ متر است. تعویض دوره‌ای آجر و در برخی موارد تعمیر نقطه‌ای از الزامات بوده و روی کیفیت و مصرف انرژی حرارتی اثرگذار است. کیفیت آجرهای نسوز تولید داخل در حد مطلوب نبوده و پاسخگوی نیاز کارخانه‌های سیمانی نیست. از این رو، بیشتر کارخانه‌های سیمانی برای جلوگیری از تعمیرات و توقفات متعدد ناشی از ریزش آجر و سوراخ شدن کوره ترجیح می‌دهند از جنس وارداتی استفاده کنند. علت محاسبه ۳۰۰ روز تولید در ظرفیت اسمی کارخانه‌های سیمان به علت پیش‌بینی توقفات برنامه‌ریزی شده و نیز خارج از برنامه است. تاثیر دامپینگ سیمان صادراتی دامپینگ سیمان صادراتی به عراق و شروع حمایت این کشور از تولید داخل، سرآغاز وضع تعرفه و ممنوعیت واردات سیمان از ایران شد. با اقدامات این کشور مقصد ۵۰درصد صادرات ایران از دست رفت و افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، افریقای جنوبی و… به مقاصد بعدی صادرات سیمان و کلینکر ایران تبدیل شدند. عراق تنها برای واردات سیمان محدودیت وضع کرده و صادرات کلینکر با محدودیت همراه نیست. اما اختلاف نرخ زیاد کلینکر صادراتی با نرخ فروش سیمان تولیدی در عراق تنها منجر به صادرات یارانه پنهان و فروش ماده خام تلقی شده و هدر‌رفت منابع کشور را به همراه دارد. در سال‌های گذشته انجمن صنفی، شرکت‌های تولید‌کننده را ملزم به فروش داخلی سیمان محدود به ۷۰ درصد ظرفیت اسمی کارخانه کرده بود. این موضوع به دلیل کاهش ظرفیت تولید و سهمیه‌بندی فروش بوده تا شرکت‌ها را از رقابت منفی بیش از پیش منع کند. این محدودیت همچنان ادامه دارد اما با توجه به افزایش تقاضای ایجادشده از طرف انجمن صنفی و کارگروه‌های فروش منطقه‌ای، پیگیری نمی‌شود. گروه سیمان فارس و خوزستان برای حفظ بازار خود در عراق اقدام به تاسیس آسیاب سیمان در شهر العماره به ظرفیت ۶۰۰.۰۰۰ تن کرد و از ظرفیت مازاد کلینکر گروه از قبیل سیمان خوزستان، بهبهان و آبیک برای تزریق به این خط استفاده خواهد کرد. سیمان مصرفی در ساخت هر مترمربع ساختمان طبق ابلاغیه شماره ۳۸۷۱۶/س ن مورخ ۲۷ اسفند ۱۳۹۹رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان، حداقل هزینه ساخت هر متر مربع ساختمان اعلام شده است. طبق مصاحبه ایشان میانگین هزینه ساخت هر مترمربع ساختمان در روستاها ۳.۵میلیون تومان و در شهرها حدود ۶ میلیون تومان است. در ساختمان‌های با اسکلت بتنی به طور متوسط ۴ کیسه سیمان، معادل ۲۰۰ کیلوگرم و در ساختمان‌های با اسکلت فلزی به طور متوسط یک کیسه سیمان، معادل ۵۰ کیلوگرم به ازای هر مترمربع مصرف می‌شود. براساس آخرین ابلاغیه انجمن صنفی، نرخ هر کیسه سیمان ۵۰ کیلوگرمی درب کارخانه برابر با ۲۱.۴۰۰ تومان است. همچنین برمبنای آخرین ابلاغیه انجمن برای فروش مستقیم به مصرف‌کننده نهایی (براساس احراز شرایط) نرخ محصولات سیمانی برمبنای مصوبات انجمن به اضافه ۱۲درصد هزینه‌های فروش مستقیم خواهد بود.طبق محاسبات یادشده مصرف سیمان در ساخت هر مترمربع ساختمان کمتر از ۱.۵ درصد است. چنانچه ارزش زمین نیز اضافه شود این رقم به زیر یک درصد کاهش خواهد یافت. درواقع با افزایش نرخ سیمان، بهای تمام‌شده ساختمان تغییر چندانی نخواهد کرد و فقط از لحاظ روانی، بازار مسکن نسبت به افزایش نرخ واکنش نشان خواهد داد که نیازمند اطلاع‌رسانی به جامعه خواهد بود. مشکلات فعلی و راه‌حل‌ها صنعت سیمان کشور با چالش‌های مهمی به این شرح مواجه است که: قیمت‌گذاری دستوری، مشکلات مربوط به تامین منابع مالی و بازارگردانی، مشکلات مربوط به بورس کالا و هزینه بالای حمل‌ونقل ریلی از مهم‌ترین این مشکلات به شمار می‌رود. افزایش نرخ ماشین‌آلات و تجهیزات به دلیل نوسان نرخ ارز و عدم تامین پایدار انرژی مورد نیاز شرکت‌های سیمان، قطعی مکرر برق و گاز از دیگر این مشکلات است که باعث خسارت‌های هنگفتی شده است. وابستگی شدید صادراتی به کشور عراق و به دنبال آن کاهش میزان صادرات در سال‌های اخیر و رقابت ناسالم و منفی مانند اعمال تخفیفات نامتعارف ضمن ورود به بازارهای غیرمشترک و تاثیر منفی بر فروش سایر کارخانجات سیمانی را نیز به فهرست این مشکلات بیفزایید و ارزآوری به‌نسبت‌ کم برخی از شرکت‌های صادراتی به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و انتقال ارز را نیز از قلم نیندازید. در ادامه این گزارش راهکارهای پیشنهادی با هدف رونق صنعت سیمان و برون‌رفت از مشکلات فعلی به شرح زیر ارائه می‌شود: الف) خروج سیمان از لیست کالاهای تعزیراتی (مشمول قیمت‌گذاری دولتی)؛ ب) آزادسازی نرخ فروش سیمان در داخل کشور به موازات سایر نهاده‌های ساختمانی (از جمله فولاد و آهن، مصنوعات چوبی، تاسیساتی و…)؛ ج) پذیرش و عرضه انواع سیمان در بورس کالای ایران و تعیین نرخ براساس عرضه و تقاضای بازار؛ د) هموار کردن فرآیند صادارت سیمان و تسهیل مقررات مربوط به برگشت ارز حاصل از فروش. چه کسانی می‌توانند از بورس کالا سیمان خریداری کنند؟ صنعت سیمان با تعداد ۴۰ شرکت تولید‌کننده در بازار سرمایه، به ظرفیت اسمی ۵۵ میلیون تن در سال (۶۲ درصد ظرفیت کشور)، ارزش بازاری برابر با ۸۵.۰۰۰ میلیارد تومان (معادل ۲ درصد ارزش بازار) را داراست.  ۵ شرکت سیمان دشتستان، اصفهان، کارون، فارس و سفید نی‌ریز از جمله شرکت‌های سیمانی هستند که درحال‌حاضر بیش از ارزش ذاتی در حال معامله هستند. با احتساب ۱۵۰ میلیون دلار برای تجهیزات اروپایی و ۱۲۰ میلیون دلار برای تجهیزات ساخت کشورهای آسیایی و هر دلار ۲۴.۰۰۰ تومان برای تاسیس یک واحد کارخانه یک میلیون تنی، ارزش جایگزینی هر کارخانه با ظرفیت اسمی یک میلیون تن در سال با احتساب نوع فناوری تقریبا برابر با ۳.۶۰۰ تا ۲.۸۰۰ میلیارد تومان خواهد شد. بسیاری از فعالان این حوزه معتقدند صنعت سیمان از گذشته همواره درگیر دلالان بوده و این موضوع همچنان ادامه دارد.  در زمان کمبود سیمان، خرید و فروش حواله در بازار سیاه و در زمان مازاد عرضه و قیمت‌گذاری دستوری از طریق خرید عمده با تخفیف فراوان از تولید‌کننده و سپس فروش به عاملین توزیع بعدی! شرکت‌های سیمانی بیشتر محصولات خود را به تعدادی مشتری بزرگ می‌فروشند. این مشتری‌ها درواقع بازیگران اصلی توزیع سیمان در مناطق شهری خود هستند. در آخر مصرف‌کنندگان نهایی، سیمان را بیش از نرخ حمایتی از مراکز فروش خریداری می‌کنند و سود اصلی در جیب دلالان سرازیر می‌شود. سخن پایانی کارشناسان بر این نکته تاکید دارند که طرح عرضه سیمان در بورس کالا تنها زمانی موفق می‌شود که تمام شرکت‌های سیمانی ملزم به فروش تمام محصولات خود در بورس کالا شوند و خریداران مسیر دیگری برای تهیه سیمان نداشته باشند. با این رویداد قیمت‌های فروش روی تابلو نمایان شده و شرکت‌های سیمانی امکان ارائه تخفیف چون گذشته نخواهند داشت. سیمان به دو طریق بسته‌بندی و فله، توزیع و فروخته می‌شود؛ به طور مثال، سیمان تهران در بزرگ‌ترین بازار سیمان کشور در شهر تهران حدود ۶۰ درصد سیمان خود را به صورت فله به فروش می‌رساند. درواقع خریداران، تولیدکنندگان بتن هستند که سیمان را به وسیله بونکر از کارخانه تحویل می‌گیرند و سپس اقدام به ساخت بتن کرده و در ساخت‌وسازهای بتنی استفاده می‌کنند. در طرف دیگر خریداران خرد در نقاط مختلف شهر قرار دارند که سیمان را به صورت پاکتی برای مصرف از مصالح‌فروشی‌های مجاز کشور خریداری می‌کنند. درواقع تنها دارندگان مجوز توزیع و پروانه ساخت باید امکان خرید سیمان از بورس کالا را داشته باشند تا از ورود دلالان جلوگیری شود. نظارت بر خریداران سیمان در بورس کالا و رهگیری مصرف یا فروش آن از جمله مهم‌ترین وظایف نهادهای نظارتی است تا از احتکار و کمبود سیمان توسط خریداران با مقیاس بزرگ در کشور به‌‌ویژه فصول سرد جلوگیری شود.